| Главная » Файлы » Мои файлы |
Ұрықтану процесі
| [ Скачать с сервера (125.5 Kb) · Скачать удаленно () ] | 02.12.2014, 23:55 |
Кіріспе......................................................................................................................3 Ітарау Өсімдіктердің жыныс биологиясы...........................................................4 1.1 Аталық және аналық гаметалардың қосылуы,ұрықтануы............................6 1.2 Өсімдіктердің көбею физилогиясы ...............................................................10 ІІ тарау Жануарлардың жыныс биологиясы.......................................................12 2.1 Ұрықтану алдындағы даму –гаметогенез.....................................................15 2.2 Жануарлар клеткасындағы ұрықтану............................................................17 2.3 Ұрықтану.Гаметалар қосылуы.Пронуклеустер............................................19 Қорытынды............................................................................................................21 Пайдаланған әдебиеттер.......................................................................................22 І тарау Өсімдіктің жыныс биолигиясы Жыныссыз көбею споралары немесе зооспоралар арқылы жүзеге асады.Споралар (грекше spore-тұқым) құрлық өсімдіктерге тән,олар өз бетінше қозғала алмайды,салмақтары өте жеңіл болғандықтан ,ауа толқындары арқылы таралады.Зооспоралар (грекше «zoon- жануар ,zoospore-қозғалатын спора) суда , ылғалға қаныққан топырақта өсетін өсімдіктерге тән,бұлар талшықтармен жабдықталған ,соның көмегімен өз ортасында қозғала алады.Споралар арқылы төмеңгі сатыдағы өсімдіктердің басым көпшілігі (балдырлар ,саңырауқұлақтар) , жоғары сатыдағы мүк тәрізділер мен папоротник тәрізділер көбейеді.Бұл кейінгілерінен тұқым арқылы көбейетіндерден (жалаңаш тұқымдылар мен жабық тұқымдылар) ажырату үшін жоғары сатыдағы споралы өсімдіктер деп атайды.Өсімдіктерде споралардың пайда болуын споралар дейді. [5] Споралар-митоз немесе мейоз жолымен пайда болатын арнаулы клеткалар.Митоз жолымен пайда болған спораларды митоспоралар ,мейоз жолымен пайда болғандарын мейозспоралар деп атайды.Митоспоралар балдырларға тән ,ал мейоспоралыларға жоғары сатыдағы өсімдіктер жатады.Спора және зооспоралылар бір клеткадан ,сирек жағдайда екі клеткадан тұрады ,пішіндері: шар,эллипс немесе цилиндр тәріздес.Көпшілік жағдайда гаплоид ядролы,кейбір өсімдіктерде ғана диплоидты немесе дикарионды.Споралылар цитоплазмасы қоректік заттарға,әсіресе май мен витаминдерге бай.Спора қабықшасы саңылаулы болатындықтан,кутин мен балауыз сіңіп,қалыңдай түседі. Споралар мен зооспоралар аналық өсімдіктен бөлінген соң қолайлы ортаға түссе,олардан жас өсімдік пайда болады.Мұны жыныссыз көбею деп атайды. Пайда болу орнына қарай,эндоспоралар және экзоспоралар деп бөлінеді.Эндоспоралар арнаулы орындарда (мүшелерде,ал экзоспоралылар өсімдік денесінің бетінде ) жетіледі.Эндоспораларға сәйкес зооспоралар пайда болатын клеткалар немесе мүшелер спорангий және зооспорангий деп аталады.Төменгі сатыдағы өсімдіктерде спорангий бір клеткалы мүше,оның клетка құрамындағы заттар бөліне келіп,споралар жетіледі,споралылар санының артуына қарай спорангий қабықшасы жарылып,споралар сыртқа шығады.Жоғары сатыдағы өсімдіктерде спорангий көп клеткалы мүше,оның сыртын бір бірнеше қабат қабықша қаптап тұрады.Жас спорангий ішінде спорагенді ұлпа қалыптасады,оның клеткаларының мейооз жолымен бөлінуінен мейоспоралылар пайда болады.[2] Жынысты көбею кезінде физиологиялық қасиеттері тұрғысынан айырмасы бар гаметалар қосылып,зигота пайда болады.Ядролардың қосылуынан жыныс процесінің негізгі кезеңі ұрықтану орындалады.Мұнда гаметалардың цитоплазмасы мен ядросы қосылады да хромосомдары қосылмай даралылығын сақтап қалады.Зигота ядросы диплоид хромосомасына ие болады.Зигота ядросының диплоидты хромосомасында генетикалық тұрғыдан алғанда әр түрлі ұрпақтың тұқым қуалаушы қасиеттері бірігеді.Пайда болған жас ұрпақтардың тіршілікке бейімділігі,ортаның қолайсыз әсерлеріне төзімділігі артады.Жынысты көбеюдің биологиялық мәні,көбеюдің басқа жолдарынан артықшылығы осында.Өсімдіктерде гаметалардың әр түрлі болуына байланысты,жыныстық көбеюі түрліше болады.Жынысты көбеюдің қарапайым түрі-хологамия (грекше «холос»-тұтас; «гамео»-некелесу).Кейбір бір клеткалы қатты клетка қабықшалары болмайтын балдырларда тіршілігінің белгілі бір кезеңінде,бір клеткалы организмдер гаметаларының қызметін атқарып,өзара қосылады.Қосылған екі клетка сырт көрінісі бойынша бірдей. Өсімдіктердің арнаулы мүшесінде-гаметангийде гаметалар жетіледі.Төмеңгі сатыдағы өсімдіктердің гаметангийі,спорангийлары сияқты-бір клеткалы,жоғары сатыдағыларда-көп клеткалы.Гаметалар қатты қабықшасыз,жалаңаш және талшықтармен жабдықталған. Жынысты көбеюдің бір түрі-изогамия (грекше «изо»-тең ),мұнда қосылатын гаметалар пішіні,көлемі жағынан бірдей,физиологиялық ерекшеліктері жағынан айырмасы бар.Аналық гаметалар «+», ал аталық «-« таңбасымен белгіленеді.Изогамия балдырларда және кейбір саңырауқұлақтарда кездеседі. Гетереогамияда (грекше «гетерос»-әр түрлі,өзгеше) жынысты көбею кезінде қосылатын гаметалардың пішіні,көлемі жағынан әр түрлі.Аналық гамета аталықтан ірі болады және баяу қимылдайды. Жынысты көбеюдің оогамия түрінде гаметалардың біреуінің көлемі үлкен, қор заты мол,талшықсыз,қозғалмайтын болып келеді.Мұны жұмыртқа клеткасы немесе аналық гамета деп атайды.Екінші гаметаның көлемі кіші,талшықтары арқылы қозғалады,ядросы ірі,цитоплазма мөлшері шамалы болады.Бұл-аталық гамета немесе сперматозоид (грекше «сперма»-тұқым).Тұқымды өсімдіктердің басым көпшілігінде эволюция барысында аталық гаметалары талшықтарын жоғалтқан, қозғалмайды.Олар спермия деп аталады.[5] Төмеңгі сатыдағы өсімдіктерде жұмыртқа клеткасы пайда болатын гаметангийлер оогонийлар (грекше «оон»-жұмыртқа; «генес»-туу,шығару) деп, ал жоғары сатыдағыларда архегонийлар (грекше «архегонос»-алғашқы,бастапқы) деп аталады.Аталық гаметангийлар екеуінде де антередий («антерос»-гүлденген) деп аталады. Көбеюдің жыныссыз және жынысты түрлері бірін-бірі толықтырып отырады.Өйткені жыныссыз көбею кезінде түрдің саны артса, жынысты көбеюде ұрпақтың сапасы жақсарады.Соондықтан да өсімдік түрлерінің басым көпшілігіне ұрпақ ауысу тән,яғни жыныссыз ұрпақ жынысты ұрпақпен және, керісінше ауысып отырады.[6] 1.1 Аталық және аналық гаметалардың қосылуы, ұрықтануы Жоғары сатыдағы гүлді өсімдіктердің көбею кезеңі зат алмасу процестерінің фиизиологиясының және мүшелерінің,тұтас организмнің анотомиялық,морфологиялық құрылыстарының күрделі өзгерістерге ұшырауының нәтижесі болып есептеледі. Жабық тұқымды өсімдіктердің гүлі жапырақтан өзгеріп қысқарған өркен сияқты.Оның құрамында тостағанша,күлтежапырақша,андроцей-аталықтар жиынтығы, гинецей-бір немесе бірнеше аналық бар. Өсімдік тозаңдарында бос пролин көп мөлшерде, кейбір өсімдік түрлерінде ылғал салмағының 1,5% жетеді.Мәселен,жүгері тозаңындағы пролин мөлшері аналығындағыға қарағанда 6000 есе артық болады.Өнген тозаңда және аналық ұлпаларында бос пролин оксипролинді белоктардың синтезделуіне пайдаланылады.Бұл-белоктар тозаң түтіктерінің өсуіне және ферменттердің синтезделуіне қажет.Пролиннің біразы энергия көзі ретінде тыныс алуға қатысып,басқа амин қышқылдармен белоктардың синтезіне қажет азот бөліп шығарады. Сарғалдақ,лалагүлділер,қырыққабаттар,алқалар,асқабақ тұқымдастарына жататын өсімдіктердің гүл мүшелері-тозаң, аналық ауза және гүл тұғыры сары түсті болатындығы белгілі.Ол каротиноидтардың болуына байланысты.Насекомдар көмегімен тозаңданатын өсімдіктердің тозаңдарында каротиноидтар сыртқы қабатында-экзинде шоғырланады.Осы белгісі олардың басқа өсімдіктерден ерекшелігінің біріне жатады.[6] Желдің әсерінен тозаңданатын өсімдіктердің тозаңында каротиноидтар жоқтың қасында.Біраз түрлерде каротиноидтар өте аз мөлшерде тозаң клеткаларының астар жағында протеидтермен байланысқан күйде кездеседі.Сары немесе қызғылт сары тозаңдар шашыраңқы жарықтың әсерінен шегіргүл бүлдірген сиияқты иістенеді.Ондай иіс каротин ммолекуласының ыдырап, В-ионон сақинасының бөлінуіне байланысты пайда болады. Тозаң құрамында Е және В витаминдердің де барлығы белгілі болады.Каротиноидтардың кейбір туындылары, мәселен, запыран гүлдінің аналығындағы сары пигмент-кроцин, каротиннің белоктар және лацитинмен қосындылары суда жақсы ериді.Демек, каротиноидтар өсімдік ұлпаларында жақсы жылжи алады. Кейбір өсімдіктердің аналық аузында да каротиноидтар болады.Мәселен, асқабақ,қызғалдақ,итмұрын, т.б.Тозаңның құрамындағы каротиноидтардың аналық аузына енуінен тозаң дәндердің өнуі жеделдейді. Тозаң өнген кезде каротиноидтар тотығу-тотықсыздану реакцияларына қажет оттегінің көзі қызметін атқарады.Тозаң өнгеннен кейін аналық аузына бөлініп шығатын сұйық тозаң дәндердің ісініп өнуіне ықпалын тигізеді.Сонымен, тозаңдану кезінде тозаң мен аналық аузы арасында ырықты зат алмасу басталады. Әр түрлі өсімдіктердің тозаңдар қосындысымен жүргізілген тәжірибелер нәтижесінде, олардың ішіндегі каротиндері молдары, каротиндері аздарының өнуін жылдамдататындығы байқалады.Бірақ, кейде кері әсері байқалады.Мәселен, каротині көп күнбағыс және аскөк тозаңдары каротиноидтары аз жүгері тозаңына кері, көнешөп тозаңына пайдалы әсер етеді. [9] Каротиндердің өзгеру реакцияларына оксиредуктаза-липоксигеназа ферменті қатысады.Ол кейбір полигенді қосындылардың тотығуын катализдейді.Олардан пайда болған асқын және гидроасқын тотықтар каротиноидтарды түссіз қосындыларға дейін А витамині мен В-ионон сақинасына тотықтыруы мүмкін. Липоксигеназа аналық және аталық жиынтықтарында қөбірек кездеседі.Бұл ферменттің синтезделуі мен ырықтығы фитохромдық жүйемен байланысты.Оның мөлшері және ырықтығы гендік деңгейде де реттеліп, соңғы өнімдердің концентрациясына тәуелді болады.Липоксигеназа каротиноидтардың қайталап тотығуына қатысып,терпеноидтар тектес өніммдердің пайда болуына ықпал жасайды.Солардың ішіндегі а-ионон абцсиз қышқылы синтезделетін бастама бола алады.Бұл қышқыл липоксигеназа ырықтығын тежейді.Көк сәулелердің әсерінен тозаңның өнуінің алғашқы көзі –бөріту де байқалмайды.Бұның себебі, қызыл сәулеге қарағанда, энергиясы молырақ көк сәуле каротиноидтарды ыдыратындығына байланысты болуы мүмкін. Ауа райы бұлыңғыр болған жағдайда жер бетіне қысқа толқынды сәулелер көбірек түседі.Егер осы жағдаай өсімдіктердің көбею органдары қалыптасып, тозаңдану сатысына тура келсе, онда олардың түсімі азаяды.Жарық деңгейінің осы кезеңде төмендеуінен тозаң дәндерінің дамуы нашарлап, аталық қалыптаспайды.Сонымен қатар,өсімдіктердің осы сатысында тұтас бұлтты күндер ұзаққа созылған жағдайда тозаңда магниийдің мөлшері төмендейді.Бұл элемент каротиноидтардың пайда болуына қажет. Дәнді дақылдарды түтіктену кезеңінің басында және екі үйлі өсімдіктерді гүл бүршіктерінің қалыптаса бастаған кезеңде магниймен үстеме қоректендіру олардың ұрықтануын,жемістерінің қалыптасуын жақсартып, түсімділігін арттырады.[7] Бұл процеске кальций мен бор элементтері де пайдалы ықпал тигізеді.Тозаңдағы гидролиздік ферменттердің көпшілігі аналық аузына тозаңданудан соң әсер етеді. Тозаң аналық аузына енгенде олардағы қосындылар бір-бірімен әрекеттесіп, биохимиялық процестердің ырықтығы жоғарылайды.Аналық аузындағы аскорбин қышқылы,сульфгидрильді қосындылар гидролиздік ферменттердің ырықтығын арттырып, тозаңдағы липидтер мен каротиннің өзгеруін күшейтеді.Көптеген жабық тұқымдыларда биохимиялық ырықты қосындылардың біразы негізінен аналық мойынының түп жағында шоғырланып ,тозаң түтіктерінің түйінге бағытталып өсуін жеделдетеді. Тозаңдардың өнуі және тозаң түтіктерінің өсуі аналықтағы зат алмасу процесіне үлкен әсер етеді.Онда тыныс алу қарқындайды,су алмасуы өзгереді, аскорбин қышқылының, крахмалдың, қанттардың, белоктардың, фосфорлы қосындылардың, т.б. мөлшері көбейеді.Ұрықтанған аналық клеткаларында митохондриялармен пластидтердің саны артады.Сонымен,тозаңдану мен ұрықтануда аталық және аналық гаметофиттердің бірігіп әрекеттесуі нәтижесінде өсімдіктің көбею органдарындағы зат алмасу процестері күшейеді. Тозаң түтігі жатынға жеткеннен кейін өзіннің өсуін жалғастырып, тұқым бүршігіңе бағытталады және тозаң саңылауы арқылы нуцеллусқа, одан ұрық қалтасына енеді.Бұл тозаң түтігінің тұқым бүршігіне енетін әдеттегі жолы, ол порогамия деп аталады.Тозаң түтігінің тұқым бүршігіне енуінің басқа да жолдары бар.Тозаң түтігінің халаза арқылы енуі халазагамия, ал интегумент арқылы енуі мезогамия деп аталады.Ұрық қалтасының қабықшасы тозаң түтігімен жанасқан жерде ериді, сөйтіп тозаң түтігі ұрық қалтасына енеді де, жұмыртқа клеткасына бағытталып өседі.Тозаң түтігі ұшының қабықшасы жарылып, одан екі спермий шығады.Спермийдің біреуі жұмыртқа клеткасымен, екіншісі ұрық қалтасының орталық ядросымен қосылады.Сөйтіп ұрық қалтасына енген екі спермий қосарынан ұрықтануды іске асырады.Қосарынан ұрықтану ашық тұқымды өсімдіктерде кездеспейді, тек жабық тұқымды өсімдіктерге тән.[4] Ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан диплоидты зигота, ал диплоидты орталық ядродан триплоидты клетка қалыптасады.Тозаң түтікшесінің вегетативті ядросы және цитоплазмасы ұрық қалтасының цитоплазмасына сіңіп кетеді.Дами келе зиготадан тұқымның ұрығы, ал триплоидты клеткадан эндосперм пайда болады.Тұқым бүршігінен тұқым жетіледі. Апомиксис.Жабық тұқымды өсімдіктерде ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан тұқымның пайда болуы қалыпты жағдай, бұл амфимиксис деп аталады.Мұнымен қатар кейбір өсімдіктерде жеміс және тұқым ұрықтанбай дамиды.Бұл құбылыс апомиксис делінеді.Апомиксис кезінде ұрық тұқым бүршігінің бөліктері нуцеллустен, интегументтерден және ұрық қалтасының элементтерінен пайда болады.Апомиксистің бірнеше типін ажыратады.Олар: партеногенез,апогамия, және апаспория. Партеногенез деп тұқымның ұрық бөлігінің ұрықтанбаған жұмыртқа клеткасынан пайда болуын айтамыз.Партеногенездің екі түрі бар: біріншісінде ұрық гаплоидты жұмыртқа клеткасынан, екіншісінде –диплоидты жұмыртқа клеткасынан қалыптасады.Соңғысында редукциялық бөліну болмайды. Апогамия-ұрықтың синергидтерден немесе антиподтардан пайда болу құбылысы.Егер редукциялық бөліну болмаса, апогамия кезінде ұрық гаплоидты және диплоидты элементтерден жаратыла алады. Апаспория-ұрықтың нуцеллус немесе интегументтердің диплоидты клеткаларынан қалыптасуы.[4] Полиэмброния (көп ұрықтылық).Тұқымда екі және одан көп ұрықтың пайда болуы полиэмброния деп аталады.Полиэброния цитрустарда,пияздарда жиі кездеседі.Екі ұрықты болған жағдайда оның біреуі ұрықтың алғашқы клеткасынан қалыптасады.Кейде бір тұқым ішіндегі эмбриондар саны20-ға жетеді, бұлардың қөпшілігі нуцеллус клеткаларынан ұрықтанбай-ақ пайда болады.Мұндай ұрықтар нуцеллярлы эмбриондар делінеді. Партенокарпия.Жемістің тұқымсыз дамуы партенокарпия деп аталады.Партенокарпия кезінде тұқымсыз жеміс ұрықтануға немесе ұрықтанбауға байланыссыз өтуі мүмкін.Партенокарпиялы жемістерге жүзімнің сорттары, құрманың тұқымсыз жемістері , тұқымсыз алмұрт, інжірдің тұқымсыз жемістері жатады.Партенокарпты жеміс беретің өсімдіктер тек вегетативті жолмен ғана көбейеді. Партенокарпияның екі түрі бар: вегетативті және үдеткішті (стимулятивті).Бірінші түрінде жеміс тозаңдануға дейін немесе тозаңсызданусыз пайда болады.Үдеткішті партенокарпияны аралық ауыз үдеткіштер арқылы қолдан тітіркендіріп тудырады.Үдеткіш ретінде пісіп жетілген туыстарының тозаңы жиі қолданылады.Мәселен,алма аналық аузын алмұрт тозаңымен, бұрышты картоп тозаңымен,қара өрікті өрік тозаңымен және тағы сол сияқты тозаңдырады.Партенокарпияны аналық аузын химиялық реактивтерді, әлсіз электр тогы, рентген сәулелері және тағы басқада тіркендіргіштерді пайдаланып туғызуға болады. [8] 1.2 Өсімдіктердің көбею физиологиясы Өсімдіктің көбею жолдары.Өсімдіктер ұрпақтар арқылы өзін-өзі қайталап, түрдің сақталып, өкілдердің таралуын қамтамасыз ету қабілетін көбею деп атайды. Өсімдіктер үш түрлі жолмен көбейеді: жынысты, жыныссыз және мүшелері арқылы (вегетативті).Жынысты жолмен көбейгенде жаңа организм екі жыныс клеткаларының-гаметаларддың қосылу нәтижесінде қалыптасады.Жыныссыз көбею споралы өсімдіктерге тән.Оларда жыныссыз диплоидты (спорофит) және гаплоидты (гаметофит) ұрпақтар кезектесіп қайталанып отырады.Жыныссыз көбейггенде жаңа организм спорофитте пайда болатын споралардан дамиды.Мүшелер арқылы көбейгенде жаңа организм қатпаршақ бөлігінен ,клеткадан, мүшелерден, немесе бөліктерден дамиды. Жыныссыз және жынысты көбею жолдарының бірігуі нәтижесінде ұрпақтары қайталанып дамитын түрлер пайда болады.Өте күрделірек балдырлардан бір ұрпағының тармағы тіршілік жағдайларының көбірек бейімделіп, басқаларына қарағанда басым орын алады.Жер бетінде өсетін өсімдіктерде бұл бағыт одан да анығырақ бейнеленген.Мүктерде жыныссыз ұрық өздігінен емес, тек жынысты ұрпақ есесінен тіршілік етеді.Жоғары сатыдағы басқа өсімдіктерде керісінше, редукцияға гаметофит ұшыраған.Егер қырыққұлақтарда ол әлі өскінше күйінде дербестігін сақтаса, гүлді өсімдіктерде микрогаметофит 2-3 клеткалық деңгейге дейін өзгеріп, макрогаметофит алғашқы кезеңде 8ядролы ұрық қабы күйінде қалады.[3] Гүлді өсімдіктердің жынысты жолмен көбеюі.Өсімдіктердің өсу мүшелері қалыптасып, жынысты көбею сатысына өтуі көптеген кезеңдерге бөлінетің, өте күрделі құбылыс.Гүлденудің дайындық кезеңі экологиялық жағдайға, күндіз түнгі уақыттардың ара-қатынасына байланысты. Бір және екі жылдық күздік өсімдіктердегі төмен жағымды (+) температураның белгілі мерзім ішінде әсер етуіне байланысты өзгерістер яровизация (температура әсері) деп аталады.Өсімдіктердің өсуі мен дамуындағы күндіз бен түннің ұзақтық қатынасына байланысты өзгерістер фотопериодизм деп аталады. Төмен температуралы яровизация (-) қажет ететін өсімдіктер-күздік , оны қажет етпейтіндері –жаздық деп аталады.Кейбір өсімдіктер белгілі яровизация мерзімін өтпесе гүлдемейді,басқаларында төмен температураның әсерінен гүлденуге дайындық кезеңі қысқарады.Сандық реакциялы өсімдіктерде яровизация тұқыммұрт кезеңде өтуі мүмкін. Сапалық реакциялы өсімдіктер ол басталғанша белгілі өсу деңгейінде жетуі қажет. Әдетте яровизация мерзімі 1-3 айға созылады.Ең тиімді жылы деңгейі 0-7С аралығында болады.Жылу сүйгіш өсімдіктер үшін қалыпты температура 10-13 С шамасында болады.Өсімдіктерде бөлінетін клеткалардың болуы яровизация жүзеге асыруы үшін қажетті жағдай болып есептпледі.Ол ұрықта, немесе сабақтың ұштық меристемасында және жас жапырақтарда оңай өтеді.Яровизация кезеңіндегі өзгерістер тек клеткалардың бөлінуі арқылы ғана таралады. Жарық мерзімділік-фотопериодизм.Фотопериод және фотопериодизм деген ұғымдарды америка физиологтары У.Гарнер және Г.Аллард енгізді. Жарық мерзімділік реакциясына байланысты өсімдіктер ұзақ , қысқа күндік және бейтараптылар болып бөлінеді. Ұзақ күндік өсімдіктер күннің ұзақтығы 12 сағаттан кем болмаған жағдайда ғана гүлденіп жемістенеді.Оларға бірінші топтағы дәнді дақылдар, Қырыққабат тұқымдастар ,көкнаргүлділер, қоңырау гүлділер, бұршақ тұқымдастар, күнбағыстың көптеген сорттары, картоп , қант қызылша, зығыр, т.б. жатады. Қысқа күндік өсімдіктер тобына гүлдеуі күн ұзақтығы 12 сағаттан кем жағдайда жеделденетін дәнді дақылдардың екінші тобы, асқабақ тұқымдастары, бұршақ тұқымдастардың көпшілігі, мақта, кенеп шөптің оңтүстік сорттары, темекінің көптеген сорттары, құлмақ, көкөністерден тәтті картоп,қызыл бұрыш, гүлдерден қашқаргүл, т.б. жатады. Бейтараптыларға жататын, күннің ұзақтығына сезімталсыз атбұршақ, қарақұмық сияқты өсімдіктер кез келген жағдайда талғамсыз гүлдей береді.Сонымен қатар, аралық- күннің ұзақтығы орташа жағдайда гүлдейтін, қысқа күндік алдымен қысқа күн, соңынан ұзақ күн әсер еткенде тез гүлдейтін, ұзақ-қысқа күндік ,алдымен ұзақ күн, соңында қысқа күндік жағдайда өскенде тез гүлдейтін өсімдіктерде кездеседі. Қоңыржай аймақтарда ұзақ күндік өсімдіктер көбірек таралған.Қысқа күндіктерге оңтүстіктен шыққан өсімдіктер жатады. Фотопериодтық әсерлер негізінен жапырақтар арқылы қабылданады.Көптеген өсімдіктерде өсуін жаңа ғана тоқтатқан жапырақтар жарық мерзімділікке өте сезімтал келеді.Осы құбылыс өсімдік жапырағындағы ерекше пигменттік жүйе фитохромға негізделген.[4] ІІ тарау Жануарлардың жыныс биологиясы Жануарларда көбею-организмнің өз хал жағдайында және сыртқы орта факторларына қатаң тәуелді құбылыс.Көбеюге дайындық қызметін атқаратын прцестердің көбісі циклдық түрде өтеді де ең алдымен, репродуктивтік жүйе органдарына әсер етеді.Жыныс процестерінің циклдығы әдетте, еркек жануарлардан гөрі, ұрғашыларда айқын белгіленеді, әсіресе құрсақ ішінде дамитын типті жануарларда. Мәселен,жұмыртқаның дамуы, овуляциясы, жыныс жолдарының ұлпалары, жатырдың т.с. қайта құрылуы циклдық түрде өтеді.Екі жыныс өкілдерінің де репродуктивті мүшелері морфофункционалды ерекшеліктерінің өзгеруі гормондардың белсенді қатысуымен, көбінесе қатаң реттелетін кері байланыс принцпімен өзара әрекеттесу бойынша өтеді. Сонымен қатар,көбею процесіне сыртқы орта факторлары мен организмнің психикалық қалпы айтарлықтай әсер етеді.Көп түрлерде жыныс функциясын қоздыру тізбегінде ең бастапқысы жылдың маусымына байланысты сыртқы орта әсері болады.Олардың ішінде ерекше көзге түсетін факторлар температура, жарық және қорек мөлшерінің жеткіліктілігі. Жануарларда жыл бойы тек жалғыз жыныстық цикл болатын және жыныстық циклдер жыл ішінде бірінен соң бірі келе беретін полициклдық немесе полиэстралдық түрлерін айырады, соңғыларында ұрпақтар жылдың кез келген уақытында пайда бола алады, дегенмен маусымның белгілі біреуінде ондай мүмкіндік жоғары болады. Моноциклдық түрдің күйлеуін ынталандыру үшін сыртқы факторлар белгілі қалыпты болуы керек: күннің ұзақтығы ,қолайлы температура, керекті ландшафт,ұя салу, үңгір қазу мүмкіндігі, мазалайтын жағдай болмауы т.б.Жыныс клеткалары жетілу процесі мен ұрықтар дамуы жылдың өсуге қолайлы кезеңінде ұрпақтың пайда болуына байланысты өтеді.[1] Қайшыауыз торғай көктем мен жазда ғана емес, қорек молшылығында, күзде немесе тіпті қыс түскенде де ұялай береді.Көбінесе олар қыстың аяғында ,әлі қалың қар жатып қатты аяздар болатын кезде көбейеді.Ал дәл осы кезең құстар қоректенетін шырша дәнінің ең мол уақыты.Бұл құстардың ұялары ірі болады, жылуды жақсы ұстайды, қар мен жаңбырдан қалың шырша бұтақтарымен бүркеледі. Күйлеу мезгілі басталғаны туралы сыртқы белгілер анализаторлар арқылы орталық нерв жүйесімен қабылданады да гипоталамус гипофиз жүйесі арқылы гонадаларға жетіп, көбеюдегі күрделі физиологиялық және жүріс-тұрыс реакцияларын айқындайтын, жыныс клеткаларының жетілуін және жыныс гормондар синтезіне күшеюіне себеп болады.Сонымен, жыныс жүйесі негізгі репродуктивтік функциясын атқарып қана қоймай, тіршіліктің барлық процестеріне дерлік әсер етеді.Мәселен, аталық гормоны әсерінен, түрлердің көбісінде еркек жануарлар ірірек болады,бұлшықет жүйесі қуатты және екіншілік аталық жыныс белгілері пайда болады.Бірақ, жыртқыш құстарда ұрғашылары ер құстарға қарағанда ірірек және қуаттырақ болады.Екіншілік жыныс белгілері сыртқы ерекшеліктерден басқа заттар, энергия ауысуы т.б. айырмашылықтарды қосады. Жыныс процестерінің циклдылығы, көбінесе, ұрғашыларда айқын белгіленген, еркектерде әдетте, бүкіл репродуктивтік периодтың бойынша гонадтар белсенділігінің «бір қалыпты» деп аталған деңгейі байқалған Күйлеу дәуірі басталысымен еркек жануарлар гипофизінде интерстициалдық клеткаларына әсер ететін лютеин гормоны синтезі күшейеді.Қан арқылы еркек гонодаларына жеткесін лютеин гормоны өз кезегінше, аталық жыныс безінің интерстициалдық клеткалармен стероид гормонының тестостерон секрециясын күшейтеді.Аталық жыныс безінде тестостерон сперматогенезді күшейтетін жергілікті әсерін тигізеді, сонымен қатар, қанмен таралып ол әр түрлі мүшелерге, соның ішінде, орталық нерв жүйесіне де ерекше әсер етеді.Көптеген ұлпа нысаналарда тестостерон күштірек әсер тигізетін дигидротеестостеронға айналады.Тестостерон гипоталамус гипофиз жүйесіне әсер бергенде, гипофиз гонодотроптық гормондары – ФСГ және ЛГ синтезі мен секрециясы тестостерон деңгейімен әруақытта тең жағдайда болып тұрады.Жалпы, тестостеронның жоғары деңгейі осы гормондар секрециясын басады, ал төмен деңгейі секрецияны көбейтеді.[7] Тестостеронның жоғарылаған концентрациясы әсерімен еркектер қанында некелік мінез-құлық дамиды, бұл өз кезегінше жыныс клеткалары жетілуін тездетеді, аяғында көбеюге ең жарамды еркектердің іріктеліп шығуына әкеледі.Осы мақсатта неше түрлі некелік салт жоралары да қызмет етеді- тоқылдау мен сайрау құстарда, бұғылар жекпе-жек сүзісуі т.б. Еркектердің некелік мінез-құлқы ұрғашылар жыныс безінде гаметтер дамуына түрткі болады, осыдан кейін еркектер мен ұрғашылар белгілі уақыт бойында көбеюге қабілетті күйде болады.Осы уақытта екі жыныс өкілдерінде жыныс гормондары әсерімен үлкен ми сыңарлар мен ми қыртысы астындағы орталықтарда тұрақты қозу ошағы- «жыныс доминантасы» пайда болады.Жыныс доминантасы әсерімен сақтану түйсігі әлсірейді, жануарлар біраз уақытқа дейін қоректену, шөл қандыру , ұйықтауды ұмытады.Күйлеу дәуірінде организмнің барлық ресурстары жұмылдырылады.Шағылысудан кейін еркектерде жыныстық гормондар өндіру азаяды.Ал ұрғашылар жыныс жүйесі ұрықтанған кейін жүктілік немесе жұмыртқа басу кезеңі мен ұрпақты өсіргенге дейін белсенді түрде қала беріп, сосын ғана тыныш қалпына келеді. Полициклдық түрлерде ұрпақ өсуі аяқталғаннан-ақ ұрғашылардың аналық жыныс безінде жаңа ооциттер өсіп жетіледі, бұл қайта тұқым көтеруге әкеледі. Толық жыныстық цикл плаценталы сүтқоректілерге тән және төрт сатыдан құралады: проэструс, эструс, метаэструс, диэструс. Ұрғашылар жыныс ынталылығы көтеріңкі дәуірі сыртқы жүріс тұрыс бет алысымен көрінеді, өзінің негізінде жыныс мүшелерінің белгілі морфофункционалдық қайта құрылысымен сипатталады және уақыт бойынша овуляциясымен сәйкес келеді.Егер осы уақытта ұрықтану болмаса,регрессивтік өзгерістер пайда болады да өсіп-өнуге тағы да дайын болу үшін организм дайындалу периодты қайтадан өтуі керек.Осы өзгерістер қатары эстралдық немесе жыныстық цикл деп аталған.Ол тұқым көтеру болмаған жағдайда келесі сатылардан құралады: 1) жыныстық ынтамен бірге жүретін көбеюге толық дайындықтың қысқа кезеңі-эструс; 2) ұрықтану болмаған жағдайда келетін регрессия кезеңі-метаэструс; 3)тыныштық кезеңі-диэструс; 4)көбеюге дайындық кезеңі-проэструс.[9] Эстралдық циклдің түрлі кезеңдерінде организм гормоналдық статусы өзгеруі, ең алдымен аналық жыныс бездер, жыныстық жолдары мен жатырды қосқанда жыныс жүйесі мүшелеріне әсер етеді.Омыртқалылар ішінде дөңгелекауыздылар, балықтар, амфибияларр, рептилиялар, құстар, алғашқы аңдарда жатыр болмайды. Омыртқалылар эволюциясында ұрықтың құрсақта дамуын қаммтамасыз ететін арнайы мүше жатыр алғашқы рет қалталыларда пайда болады.Бірақ оның құрылысы өте қарапайым болады, ұрық оның ішінде аз ғана мерзім тұрақтайды.Кейде қалталыларда тірі жұмыртқа туатындар деп санайды,өйткені сыртқы қабық қысқа, жалпы мерзімі 27 күнге созылатын жүктілік мерзімі аяғында түседі.Тұқымдар сыртқы қабықтан жүктіліктің 19-шы күні босайды.Тұқымдар жетілуі ана қарынындағы қалта ішінде өтеді.Яғни,қалталылар эмбриогенезі жатыр ішіндегі және «қалта ішіндегі» этаптарға бөлінеді. Ұрғашы жыныс жүйесінің ең күрделі құрылысы плаценталы сүтқоректілерде болады.Гонадотроптық гормондар әсерімен түрлі жыныс органдарына циклдық синхрондық өзгерістер өтеді: 1.Проэструс сатысында аналық жыныс безінде жұмыртқалар дамиды.Сонымен қатар, фолликулдық гормондар эстрогендер секрециясы қоса жүреді.Жатырдың шырышты қабықшасы өседі, бұлшық ет қабаттары қалыңдайды, қан өтімі күшейеді.Аналық жыныс безінде осы фаза фолликулдық, ал жатырда пролиферативтік деп аталады. 2.Эструс және метаэструс сатыларында аналық жыныс безінде жұмыртқа овуляциясы өтеді.Фолликулдық клеткалар қоршауымен жұмыртқа құрсақ қуысына түседі, ұрықтанғаннан кейін ұрық жолының воронкасы арқылы жатырдың шырышты қабықшасына имплантацияланады, кейін осы жерде плацента қалыптасады. Аналық жыныс безінде Грааф көпіршігі жарылған жерде сары дене пайда болады, ол жыныс гормоны прогестерон шығарады.[8] 2.1 Ұрықтану алдындағы даму -гаметогенез Көп клеткалық организмнің барлық клеткалары клон болады, өйткені фенотипикалық айырмашылықтарына қарамастан олар генетикалық бірыңғай және бәрі де бір клетка зиготадан шыққан.Жыныс мүшелерінің клеткалары мен ұлпаларда қатысады, дененің герментативтік бөлімін германы құрайтын жыныс клеткаларынан басқа. 1884 жылы ботаник К.Нигели «идиоплазма» идеясын ұсынған тұқым қуалаушы потенцияны айқындайтын гипотетикалық субстанция.Көп ұзамай, клетка зерттеудің өрлеуі арқасында, идиоплазманы материал ретінде тасымалдаушы ядроның хроматины саналады.Осы қөзқарастар толық түрде О.Гартвиг,Э.Страсбургер,Г. Де Фриз бен А.Вейсман еңбектерінде қалыптастырылады.1880 жылы М..Нюсебаум балықтар мен амфибиялардың жыныстық клеткаларының экстрагонадтық құралуын тапты.Осы идея аяқталған түрінде А.Вейсманның «ұрық плазмасы» теориясында орын алады,оның негізгі ережелерін мына түрде келтіруге болады: 1) болашақ организмнің барлық белгілерін айқындаушы ұрықтық плазма жыныстық клеткалардың ядро материалында шоғырланған; 2)ұрықтық плазма,микроскопта көрінетін құрылымдар иданттарды құрайтын идтерден құралады.Идтер дискретті, олар кішірек бөлшектер детерминанттардан құралады.Детерминаанттар өз кезегінде органикалық молекулалар топтарынан түрлі детерминанттарда түрлі химиялық құрамы болатын биофорлардан құралады; 3)даму процесінде сіңлілі клеткаларға барлық детерминанттар жиынтығын толық немесе жартылай тапсыру негізіне қарай,ұрық клеткаларының тең тұқым қуалаушылық бөлінуін айырады.Дамыпп келе жатқан ұрықта тең емес тұқым қуалаушылық бөліністер діуір сайын ауысып тұрады. 4) «тең емес тұқым қуалаушылық бөліністер» нәтижесінде алғашқы тұқым қуалаушы фактор детерминанттар жиынтығы біртіндеп, саны үнемі өсіп келе жатқан ұрық клеткалары арасында таралады да, ең соңында ересек организмнің әрбір сооматикалық клеткасы, оның ерекшелігін айқындайтын бір ғана детерминантты алып жүреді. 5) тірі организмдер онтогенезінде екі араласпайтын жолдар бар: «өшпес ұрықтық плазма» оның клеткалары бүкіл өмір бойы өзгермеген қалпында қалады да буыннан буынға таралады және «денелік плазма», оның бір жақты маманданған клеткалары қартаяды және өледі; 6) организмнің көп клеткалылығы клеткалар арасындағы қызметті бөлуімен байланысты, олардың дифференцияциясы цитоплазмаға белгілі биофорлардың шығуы нәтижесінде жүреді; Омыртқалы жануарлардың жыныс клеткалары пайда болуы.Балықтарда бірішілік жыныс клеткалары гаструляция аяғында біріншілік энтомезодермадан шығады,сосын перибластта топтанады.Рептилиялар мен құстарда біріншілік жыныс клеткалары ұрықтан тыс энтодермада дамиды. Сүтқоректілерде біріншілік жыныс клеткалары да гонадан тыс текті және алғашқы жолақ қалыптасу сатысында ұрық бластадермасының эмбрионалды тотипотенттік клеткаларынан дамиды.Сосын олар ұрық денесінің әр түрлі учасккелерінде таралады.Оларды рентген сәулесімен жою бедеулікке әкеледі.Омыртқалылардың жалғыз тобында ғана құйрықты амфибияларда гооноциттер мезодермалық клеткалардан дамиды.Сүтқоректілерде гоноциттер гонодаларға дорсальдық ішпердемен миграцияланады.Жыныс бездерінің бастамаларымен қатарласқанда олар амебоид әдісімен белсенді жылжыуды бастайды да гонадалар шығаратын белок текті факторлар деп есептеледі. Гонодаларда гоноциттер жаңадан қарқынды көбеюге кіріседі де біріншілік гонияларға айналады.Ұлпалары соматоплазманың туындылары болған бездер ішіне кіріп, жыныс клеткалары еркек гонодаларда ұрықтық жолдар қалауымен бірге ішкі зонаға ауысады, ал ұрғашы гонадаларда шеткі қыртыс қабатында жиналады.Жыныс клеткаларының кейінгі тіршілігі олардың жетілгенінше гонадаларда өтеді.[2] 2.2 Жануарлар клеткасындағы ұрықтану Гаметтер-жұмыртқалар мен сперматозоидтар жетілгеннен кейін, әдетте бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін өмір сүреді. Бірақ жұмыртқа мен спермия қосылған жағдайда зигота пайда болады, ол алдында ұзақ өмірі бар жаңа организмнің дамуындағы бастапқы кезеңі болады. Табиғатта ұрықтанусыз даму да кездеседі,бірақ бұл сирек ерекшелік.Ұрықтанусыз көбею немесе партеногенез кейбір бунақденелілерде, төменгі шаянтәрізділерде,коловраткаларда, моллюскілерде, ал омыртқалылар ішінде кездеседі.Аралар,соналар, құмырсқаларда кездесетін факультативтік деп аталған партеногенез назар аударады.Осы түрлердің патшайым аналары ұрықтанған немесе ұрықтанбаған жұмыртқалар салады.Араларда ұрықтанған жұмыртқалардан жұмыскер ұрғашы араның немесе қорек мол жағдайда патшайым ана дернәсілдері ,ал ұрықтанбаған жұмыртқалардан еркек ара дернәсілдері дамиды. Жыныстық көбею, ұрықтану нәтижесінде барлық жұмыртқа тіршілігі өзгереді деуге болады.Ұрықтануға дейін жұмыртқа іркілген қалпында болады, онда зат алмасу процестер едәуір редукцияланған.Сонымен қатар,онда сарыуыз қосындылары түрінде қоректік заттар жинастыру жүріп жатады. Спермияның жұмыртқа бетімен ең бірінші түйісуі-ақ, жұмыртқаның дамуы басталуына себеп болады. «Аяқталмаған ұрықтану» деп аталған жағдайлар кездеседі, онда спермия жұмыртқаға енбей, тек қана түйіседі, сонда да жұмыртқа активациясы басталады. Бірақ, қалыпты жағдайда, спермия жұмыртқаға аталық организмнің толық хромосомдар жиынтығын енгізеді, яғни ұрықтану нәтижесінде ата-ана гендері бірігеді.Сонымен, популяцияда тұқым қуу факторларының көптеген жаңа комбинациялары пайда болады, организмдердің генетикалылық әртүрлілігі құрылады. Ұрықтану процесінде келесі бір ізді кезеңдерді белгілеуге болады: гаметтер жақындасуы, активацясы және қосылуы.Гаметтер жақындасуы жануарлар морфологиялық адаптациясымен, синхрондық жүріс тұрыс және физиологиялық белсенділігімен қамтамасыз етіледі.Жақындасуға ең қолайлы жағдай туғызатын ішкі ұрықтану, сонда спермиялардың жұмыртқамен кездесу жеріне жеткізілуі негізінде жыныстық жолдар қабырғасының қызметі арқылы іске асырылады. Арасы жақын жерде немесе тікелей түйіскен жағдайда гаметтер арасында байланыстар қалыптасады.Дистантты өзара әсерлесу аттрактант заттары гамондармен қамтамасыз етіледі.Жұмыртқалар гиногамондар,ал сперматозоидтар андрогамондар шығарады. Ұрықтанудың барлық түрлерінде, аталық безден атқылаған сперматозоидтар сумен кездескенде немесе ұрғашы жыныс жолына түскенде, ортаның кенеттен өзгеруімен ұшырасады, бұл олардың активациясына әкеледі.Спермиялар активациясы бірқатар әртүрлі процестерді қамтиды.Олардың санына сүтқорректілер сперматозоидтарына тән капацитация реакциясы қосылады.Реакция сперматозоид мембранасының өзгеруі,оның үстіңгі бетіндегі гликопротеиндік молекулалардың қайта құрылуы, клеткалар қозғалысының жоғарылауымен белгіленеді.Капацитация ұрғашының жыныс жолында басталады және оны аналық жыныс жолы сұйықтығы бар ортада сперматтозоидтарды орналастыру арқылы қолдан жасауға болады.Тек капацитациядан кейін ғана спермиялар акросомдық реакциясына қабілетті болады.Спермиялар капацитациясы үшін белгілі уақыт керек.[4] Спермиялар жұмыртқаға бекітілгеннен кейін гаметтер арасында контактты өзара әсерлесуі басталады. Спермализиндер жұмыртқа қабықтарын және сперматозоид пен жұмыртқа мембраналарын ерітіп екі гамета ішіндегісінің қосылуына мүмкіндік береді. 2.3 Ұрықтану. Гаметалар қосылуы. Пронуклеустер Гаметтер кездесуі мен бірігуінде сперматозоид белсенді роль атқарса, түйісу және акросом өсіндісі мембранасы мен жұмыртқаның плазматикалық мембрана қосылғаннан кейін,рольдер ауысады: спермия қозғалыс қабілетін жоғалтады және жұмыртқа белсенділігі арқасында ол ооплазма жиырылып қабылдаушы деп аталатын төмпешік қалыптастырады (ұрықтану төмпешігі).Сосын, ұрықтану төмпешігі арқылы ооплазмаға бойлап ядро, орта бөліктегі органоидтар, фибрилдердің біліктік комплексі көшеді.Жалпы, құйрық бөлімінің негізгі қызметі қозғалыс, ал ооплазмада ол ешқандай роль атқармайды да дегенерацияға ұшырайды.Сперматозоидтың кейбір оргоноидтары да осылай бірте-бірте жойылады: байланыстыру бөлімінің митохондриялары, талшық түбіндегі центриоль, акросом қалдықтары. Басқа оргоноидтар жұмыртқаның онан әрі дамуына қосылады.Спермия ядросы алғашқы сағаттар арасында бірте-бірте аталық пронуклеуске айналады, оның жоғары конденсациялық хроматині ДНҚ тізбегінің деконденсациясы арқасында томпая бастайды, ДНК репликациясы өтеді, көзге білінетін ядрошықтар пайда болады, пронуклеус жұмыртқа ортасына қарай көшеді. Аталық пронуклеустің ядролық қабықшасы жазық майда көпіршіктерден қайтадан пайда болады.Көпіршіктер ұрық ядросы хроматин массасының бетінде тізіледі де бірі бірімен қосылып кәдімгі қос қабат ядро қабықшасын құрайды. Аталық ядросының өзгерулері мен көшуі,әдетте жетілудің екінші бөлінуімен бір уақытта өтеді.Егер де спермия мейоздың ерте сатыларындағы жұмыртқамен қосылса, ол жетілудің екінші бөлінуіне дейін ешқандай өзгерістерге ұшырамайды.Ооплазмада осы сатыда спермия ядросының өзгеруіне себепті бір фактор пайда болуы мүмкін. Екінші полярлық денешік бөлініп кеткеннен кейін ооплазмада қалған аналық ядросының хромосомдар тобы айналасында да ядролық қабықша қалыптасады, хромосомдар деконденсацияланып домалақ аналық пронуклеусы пайда болады, ол жұмыртқа орталығына қарай жылжи бастайды.Сарыуыз қосындыларынан бос цитоплазма орталығында екі пронуклеустер жақындайды да «пронуклеустер биінен» кейін бір бірімен түйіседі.Осы сатыда олардың көлемі де, құрылымы да бір-бірінен аумауы, немесе бір пронуклеус көлемі екіншісінен үлкенірек болуы мүмкін.Осы сингамия кезеңі, яғни аталық және аналық хромосомдар араласу, екі геном бірігу кезеңі.Кейде геномдар әр түрлі болып, бір-біріне ұқсамайды.Осы кезең дамып келе жатқан организмге бөтен генетикалық информацияны енгізуге өте қолайлы.Жаңадан қалыптасып келе жатқан зигота геномы ооплазмаға енгізілген синтезделген гендерге жеткілікті толерантты.Сингамия- бұл аналық безбен сперматозоидтың түйісуінен басталатын ұрықтану процесінің соңғы сатысы. Пронуклеустер ядролық қабықшалары түйіскен жерде бұзылып, олардың ішкі заттары ортақ ядролық қабықша астында бірігеді.Бірақ, өте жиі пронуклеустер тығыз түйісіп, бөлшектенудің бірінші бөлінуі басталғанға дейін, қосылмаған қалпында қалады.Соңғы жағдайда аналық және аталық геномдар экваторлық пластинка қалыптасып келе жатқанда, бірінші митоздың метафаза сатысында ғана бірігеді.Кейбір жануарларда хромосомдық жиынтықтар бұл сатыда да қосылмай ұзақ уақытқа дейін бөлініп жатқан жұмыртқа бластомерлерінде жекешеленіп, екі бөлек хромосом топтарын құрап тұрады. Аталық пронуклеусы аналық ядросымен кездесу жеріне көшуінде ұрықтық жұлдыздың центромерасына бөлінеді, пайда болған екі клетка орталықтары қос пронуклеустердің екі жағына қарай таралады да зигота бөліне бастайды.[8] Өсімдіктер үш түрлі жолмен көбейеді: жынысты, жыныссыз және мүшелер арқылы (вегетативтік) . Өсімдіктер көбеюінің жыныссыз және жынысты түрлері бірін-бірі толықтырып отырады.Өйткені жыныссыз көбею кезінде түрдің саны артса, жынысты көбеюде ұрпақтың сапасы жақсарады.Сондықтан да өсімдік түрлерінің басым көпшілігіне ұрпақ ауысу тән,яғни жыныссыз ұрпақ жынысты ұрпақпен және ,керісінше ауысып отырады. Жануарлар ұрықтану процесінде келесі бір ізді кезеңдерді белгілеуге болады: гаметтер жақындасуы, активациясы және қосылуы.Гаметтер жақындасуы жануарлар морфологиялық адаптациямен , синхрондық жүріс-тұрыс және физиолоргиялық белсенділігімен қамтамасыз етіледі.Жақындасуға ең қолайлы жағдай туғызатын ішкі ұрықтану , сонда спермиялардың жұмыртқамен кездесу жерінде жеткізілуі негізінде жыныстық жолдар қабырғасының қызметі арқылы іске асырылады. Ұрықтану-ол екі гаметалардың қосылуы болса, ал ұрық шашу ол тек қана екі гаметтерді бір-біріне жақындататын жағдай туғызу. Су жануарларының көбінде ұрықтану сыртқы ортада өтеді: жұмыртқалар мен спермиялар тікелей суға шашылады да ұрықтану суға өтеді. Спермияның жұмыртқа бетімен ең бірінші түйісуі-ақ, жұмыртқаның дамуы басталуына себеп болады. «Аяқталмаған ұрықтану» деп аталған жағдайлар кездеседі, онда спермия жұмыртқаға енбей, тек қана түйіседі, сонда да жұмыртқа активациясы басталады. Бірақ, қалыпты жағдайда, спермия жұмыртқаға аталық организмнің толық хромосомдар жиынтығын енгізеді, яғни ұрықтану нәтижесінде ата-ана гендері бірігеді.Сонымен, популяцияда тұқым қуу факторларының көптеген жаңа комбинациялары пайда болады, организмдердің генетикалылық әртүрлілігі құрылады. Ғылыми жұмыстың зерттеу мақсаты: өсімдіктер мен жануарлардың жыныс биологиясын анықтау. Ғылыми жұмыстың зерттеу міндеті: 1)өсімдіктердің аталық пен аналық гаметалардың қосылуы мен ұрықтануын зерттеу. 2) жануарлар клеткасындағы ұрықтануын зерттеу. Қорытынды Өсімдіктердің жынысты көбею кезінде физиологиялық қасиеттері тұрғысында айырмасы бар гаметалар қосылып, зигота пайда болады.Ядролардың қосылуынан жыныс процесінің негізгі кезеңі ұрықтану орындалады.Жыныссыз көбею споралары немесе зооспоралар арқылы жүзеге асады.Споралар грекше spore-тұқым ) құрлық өсімдіктеріне тән, олар өз бетінше қозғала алмайды.Зооспоралар (грекше «zoon» -жануар,zoospore- қозғалатын спора) суда да, ылғалға қаныққан топырақта өсетін өсімдіктерге тән.Споралар митоз немесе мейоз жолымен пайда болатын арнаулы клеткалар. Митоз жолымен пайда болған спораларды митоспоралар, мейоз жолымен пайда болғандарын мейоспоралар деп атайды. Жануарлардың толық жыныстық циклі плаценталы сүтқоректілерге тән және төрт сатыдан құралады: проэструс, эструс,метаэструс,диэструс. Табиғатта ұрықтанусыз даму да кездеседі, бірақ бұл сирек ерекшелік.Ұрықтанусыз көбею немесе партеногенез кейбір бунақденелілерде, төменгі шаянтәрізділерді, коловраткаларда, моллюскелерде ал омыртқалар ішінде кесірткелердің бірнеше түрінде кездеседі.Омыртқалы жануарлардың жыныс клеткалары пайда болуы.Балықтарда бірішілік жыныс клеткалары гаструляция аяғында біріншілік энтомезодермадан шығады,сосын перибластта топтанады.Рептилиялар мен құстарда біріншілік жыныс клеткалары ұрықтан тыс энтодермада дамиды. Сүтқоректілерде біріншілік жыныс клеткалары да гонадан тыс текті және алғашқы жолақ қалыптасу сатысында ұрық бластадермасының эмбрионалды тотипотенттік клеткаларынан дамиды.Сосын олар ұрық денесінің әр түрлі учасккелерінде таралады.Оларды рентген сәулесімен жою бедеулікке әкеледі.Омыртқалылардың жалғыз тобында ғана құйрықты амфибияларда гооноциттер мезодермалық клеткалардан дамиды.Сүтқоректілерде гоноциттер гонодаларға дорсальдық ішпердемен миграцияланады.Жыныс бездерінің бастамаларымен қатарласқанда олар амебоид әдісімен белсенді жылжыуды бастайды да гонадалар шығаратын белок текті факторлар деп есептелед Пайдаланған әдебиеттер тізім 1 С.Т Нұртазин. Ж.М.Базарбаева «Жануарлар эмбриологиясы».Алматы. «Қазақ университеті» 2001 ж 38-81 бет 2 Ж.Қалекенова «Өсімдіктер физиологиясы» Алматы, 2004 ж 278 бет 3 Б.И.Токин. Общая эмбриология.Москва Высшая школа, 1987ж 478 бет 4 И.Стамек. Эмбриология человека Братислава ,издательство Словоцкой А.Н. 1977ж .440 бет 5 К.С. Сағатов. «Өсімдіктер физиологиясы» Алматы, «Ғылым», 2002ж, 316 бет 6 Н.П.Дубин. Общая генетика Москва 1976 г 7О.А.Иванов. Генетика. Москва 1974г 8 С.И.Алиханян. Общая генетика Москва, 1986г 9 Э.Либерт. Физиология растений Москва Мир ,1976г, 582 с 10 Б.Карлсон. Основы эмбриологий Москва ,Мир, 1983г 357 с | |
| Просмотров: 5854 | Загрузок: 422 | Комментарии: 1 | | |
| Всего комментариев: 1 | ||
| ||
